महाराष्ट्र हे किल्ल्यांचे राज्य म्हणून ओळखले जाते. या भूमीवर सुमारे ३५० किल्ले आहेत, जे महाराष्ट्राच्या समृद्ध इतिहासाची आणि संस्कृतीची साक्ष देतात[2]. या किल्ल्यांमध्ये डोंगरी किल्ले, जलदुर्ग आणि गडकोट अशा विविध प्रकारचे किल्ले आहेत. प्रत्येक किल्ला आपल्या वैशिष्ट्यपूर्ण वास्तुशिल्प आणि ऐतिहासिक महत्त्वासाठी प्रसिद्ध आहे.
प्रमुख किल्ले
रायगड किल्ला
रायगड किल्ला हा छत्रपती शिवाजी महाराजांची राजधानी होता[4]. १६७४ मध्ये शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक याच किल्ल्यावर झाला. किल्ल्याची रचना अत्यंत सुरक्षित आहे, ज्यामध्ये अनेक तटबंदी, बुरुज आणि दरवाजे आहेत. किल्ल्यावर जगदीश्वर मंदिर, होळकरवाडा, रानीवासा अशा अनेक ऐतिहासिक वास्तू आहेत[4].
सिंधुदुर्ग किल्ला
सिंधुदुर्ग किल्ला हा महाराष्ट्रातील एक प्रसिद्ध जलदुर्ग आहे[3]. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी १७ व्या शतकात मालवण किनाऱ्यावरील एका बेटावर हा किल्ला बांधला. किल्ल्याची बांधणी अशा पद्धतीने केली आहे की तो समुद्रातून अभेद्य वाटतो. किल्ल्यावर भवानी मंदिर आणि अनेक बुरुज आहेत जे मराठा साम्राज्याच्या अभियांत्रिकी कौशल्याचे प्रतीक आहेत[3].
प्रतापगड किल्ला
प्रतापगड किल्ला सातारा जिल्ह्यात स्थित आहे[5]. हा किल्ला १६५७ मध्ये बांधला गेला आणि महाराष्ट्राच्या इतिहासात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. येथेच शिवाजी महाराज आणि अफझलखान यांची भेट झाली होती. किल्ल्यावरून किनारपट्टीच्या कोकणचा मनोहारी देखावा दिसतो[5].
राजगड किल्ला
राजगड किल्ला हा शिवाजी महाराजांची २६ वर्षे राजधानी होता[7]. किल्ल्याची रचना तीन प्रमुख माच्यांनी (पठारांनी) वेढलेली आहे – संजीवनी, पद्मावती आणि सुवेला. या रचनेमुळे किल्ला अजिंक्य होता. मुघलांनी अनेकदा वेढा घातला पण किल्ला जिंकू शकले नाहीत[7].
लोहगड किल्ला
लोहगड किल्ला लोणावळ्याजवळ आहे[5]. हा किल्ला अनेक राजवटींच्या ताब्यात राहिला, ज्यामध्ये मराठे, मुघल आणि ब्रिटिश यांचा समावेश आहे. शिवाजी महाराजांनी १६४८ मध्ये हा किल्ला जिंकला आणि सुरतेच्या लुटीचा खजिना येथे ठेवला होता[5].
किल्ल्यांचे महत्त्व
महाराष्ट्रातील किल्ले केवळ ऐतिहासिक वारसा नाहीत, तर ते पर्यटन आणि साहसी क्रियाकलापांसाठी देखील महत्त्वाचे आहेत. अनेक किल्ले ट्रेकिंग आणि हायकिंगसाठी लोकप्रिय ठिकाणे बनले आहेत[5]. त्याचबरोबर, हे किल्ले महाराष्ट्राच्या वीर इतिहासाची आणि समृद्ध संस्कृतीची साक्ष देतात.
महाराष्ट्रातील किल्ले हे राज्याच्या गौरवशाली इतिहासाचे प्रतीक आहेत. ते न केवळ वास्तुशिल्पाच्या दृष्टीने अद्वितीय आहेत, तर त्यांच्याशी निगडित असलेल्या अनेक कथा आणि दंतकथा देखील आहेत. या किल्ल्यांना भेट देणे म्हणजे महाराष्ट्राच्या समृद्ध इतिहासात प्रवास करण्यासारखे आहे.
Citations:
[1] https://www.re-thinkingthefuture.com/designing-for-typologies/a2613-5-amazingly-designed-forts-in-maharashtra/
[2] https://www.javatpoint.com/list-of-forts-in-maharashtra
[3] https://testbook.com/mpsc-preparation/forts-in-maharashtra
[4] https://maharashtratourism.gov.in/tourist-intrests/forts/
[5] https://traveltriangle.com/blog/forts-in-maharashtra/
[6] https://www.orientrailjourneys.com/storage/blogs/180f88bde705e56382ab87eaae419a6b.jpg?sa=X&ved=2ahUKEwj2x5uP8aiKAxVEjIkEHYJhNawQ_B16BAgEEAI
[7] https://openmeans.com/articles/travel-tourism-and-places/272-hot-destinations/21760-forts-of-maharashtra-the-silent-sentinels-of-history-and-culture.html
[8] https://travelindiadestinations.com/maharashtra-forts/
[9] https://www.tourmyindia.com/states/maharashtra/forts.html
[10] https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_forts_in_Maharashtra
